سال گذشته با تاريخ اروپا در قرون وسطي آشنا شديد. پس از قرون وسطي دوره ي تازه اي در تاريخ پديد آمد كه به «قرون جديد» معروف است. از حدود سال 1500 تا 1800 ميلادي را قرون جديد مي گويند علت اين نام گذاري آن است كه در اين زمان وضع مذهبي، قرون جديد تقريباَ هم زمان با تاريخ ايران در دوره هاي صفويه، افشاريه و زنديه است.

تحولات مذهبي:

در سال گذشته خوانديد كه در قرون وسطي رهبران مسيحيت كاتوليك كه در رأس آن ها «پاپ» قرار داشت به كمك كليسا در مهم ترين مسايل جوامع اروپايي از حكومت گرفته تا زندگي فردي مردم، نقش مهمي داشتند.  با اكتشاف جديد در علوم و فنون و ايجاد انديشه هاي جديد، كليسا و پاپ اعتراضاتي را در اين زمينه مطرح كردند. مارتين لوتر از كساني بود كه اين نوع انديشه ها را مطرح ساخت و عليه دستگاه پاپ دست به اعتراض زد. به همين دليل او و طرفدارانش را «پروتستان» يعني اعتراض كننده ناميدند.  تحولات مذهبي باعث جنگ هايي درميان اروپاييان شد كه به «جنگ هاي مذهبي» معروف اند.

رشد علم و صنعت و پيدايش استعمار:

از ديگر ويژگي هاي قرون جديد پيشرفت علوم و توسعه ي اختراعات در اروپا بود. در اواخر قرون جديد (قرن 18.م) اختراعات صنعتي رشد يافت و ماشين ها و ابزارهاي جديد جاي كارگاه ها و وسايل دستي را گرفت. ميزان توليد كالاها چند برابر شد و درنتيجه تجارت گسترش يافت. اين تحولات صنعتي نام گرفته است. با وقوع انقلاب صنعتي توجه كشورهاي اروپايي به سوي مناطقي از جهان كه داراي مواد اوليه ي صنعتي و يا بازار مصرف براي كالاهاي توليد شده در اروپا بودند جلب شد و همين امر به تدريج زمينه ي استعمارگري اروپاييان را فراهم كرد. اسپانيا و پرتغال اولين كشورهاي استعمارگر بودند.

تحولات اجتماعي و سياسي:

در قرون جديد تغييراتي در زمينه ي نقش مردم در سرنوشت خودشان و رابطه ي آن ها با حكومت ها ايجاد شد. مثلاَ در قرن هفدهم حكومت انگلستان از سلطنت استبدادي كه در آن پادشاه همه كاره ي كشور بود، به سلطنت مشروطه تبديل شد و داراي مجلس نمايندگان گرديد. هم چنين مردم فرانسه بر ضد حكومت لويي شانزدهم قيام كردند و موفق به بركنار كردن او شدند. اين قيام كه انقلاب كبير فرانسه نام گرفت از وقايع مهم تاريخ اروپا و جهان است. همچنين دولت مسلمان عثماني هم كه تا قرن هجدهم قدرتي مهم در آسيا و اروپا منسوب مي شد ضعيف شد. تا آنجا كه برخي دولت هاي اروپايي توانستند قسمت هايي از خاك آن كشور را تصاحب كنند.

پرسش و جستجو درس 4:  1- قرون جديد شامل چه زماني از تاريخ اروپاست؟

ج: از حدود سال 1500 تا 1800 ميلادي را قرون جديد مي گويند.

2- منظور از «انقلاب صنعتي» در اروپا چيست؟

ج: در اواخر قرون جديد اختراعات صنعتي رشد يافت و ماشينها و ابزارهاي جديد جاي كارگاه ها و وسايل دستي را گرفت. ميزان توليد كالاها چند برابر شد و درنتيجه تجارت گسترش يافت. اين تحول انقلاب صنعتي نام گرفته است.

3- كدام يك از موارد زير جزء تحولات سياسي – اجتماعي قرن جديد نيست؟

ج:  الف) ايجاد سلطنت استبدادي  ب) استقلال آمريكا  ج) انقلاب كبير فرانسه  د) تضعيف قدرت عثماني  مورد الف صحيح است.

4- ميان اجزاي كدام گزينه رابطه اي وجود ندارد؟

ج:  الف) انقلاب صنعتي ---- گسترش استعمار  ب) تحولات مذهبي ---- جنگ هاي مذهبي  ج) انقلاب صنعتي ---- استقلال آمريكا  مورد ج صحيح است.

درس پنجم: سلسله ي قاجاريه چگونه تأسيس شد؟  پادشاهي آقامحمدخان:

قاجارها يكي از طوايف ترك بودند كه پس از حمله ي مغول به ايران، به كشور ما وارد شدند و در استرآباد (گرگان) سكني گزيدند. در اوايل تأسيس سلسله ي زنديه رئيس ايل قاجار محمدحسن خان نام داشت كه در طي جنگ هاي آن زمان به قتل رسيد. كريم خان زند فرزند او آقامحمدخان را همراه خويش به شيراز برد. پس از مرگ كريم خان آقامحمدخان تلاش خود را براي رسيدن به قدرت و سلطنت آغاز كرد. بدين منظور او از شيراز فرار كرد و به سرعت خود را به استرآباد مركز ايل قاجار رساند. او برادران و مخالفان خود را مطيع خود ساخت و به تدريج دامنه ي نفوذ خود را توسعه بخشيد.  آقامحمدخان پس از سلطه بر گرگان و ديگر قسمت هاي مازندران درصدد مقابله با نيرومندترين رقيب خويش يعني لطفعلي خان زند برآمد و به اين منظور به شيراز حمله كرد. خان زند به مقابله پرداخت و توانست سپاه قاجاريه را در هم ريزد. اما به دليل نداشتن نيروي كافي به شيراز عقب نشست حاج ابراهيم خان كلانتر (صدراعظم لطفعلي خان) دروازه هاي شهر را روي خان زند بست و اورا راه نداد.لطفعلي خان ناچار به گرگان رفت ودرآنجا سنگر گرفت.اما سرانجام آقامحمدخان با فتح كرمان، او را در قلعه ي بم دستگير كرده و به قتل رساند. سپس متوجه گرجستان شد تا حاكم آنجا را مطيع خود كند. او در سال 1210 ه.ق برابر با 1174 ه.ش در تهران كه آنجا را پايتخت خود قرار داده بود، تاجگذاري كرد و رسماَ سلسله ي قاجاريه را پايه گذاري نمود. او پس از مدتي مجدداَ براي سركوب گرجستان به قفقاز رفت. و در اثر خشم دو تن از خدمتكارانش را تهديد به مرگ نمود. آنان نيز با اطلاع از اين مسئله، شبانه به چادر خان قاجار ريختند و او را كشتند.

پادشاهي فتحعلي شاه:

پس از انتشار قتل خان قاجار، فتحعلي خان برادرزاده و وليعهد او به كمك و راهنمايي حاج ابراهيم خان كلانتر به سرعت خود را از شيراز به تهران رساند و بر تخت سلطنت نشست و خود را فتحعلي شاه خواند. در زمان پادشاهي فتحعلي شاه جنگ هاي ايران و روسيه اتفاق افتاد و دولت قاجار كه قادر به جلوگيري از تهاجمات كشورهاي همسايه شمالي خود نبود. طي دو قرارداد قسمت هاي زيادي از كشور ايران را به بيگانگان واگذار كرد.

روابط ايران و اروپا و جنگ هاي ايران و روسيه:

در درس چهارم خوانديد كه انقلاب صنعتي موجب توجه كشورهاي اروپايي به ديگر مناطق جهان براي كسب منافع اقتصادي شد. در زمان حكومت فتحعلي شاه همين موضوع باعث توجه همزمان سه كشور مهم آن زمان يعني فرانسه، انگلستان و روسيه به كشور ما گرديد.

روابط با فرانسه:

از مدت ها پيش از دوره ي قاجار، انگلستان موفق به سلطه بر هندوستان شده بود و در اين زمان هند بزرگ ترين مستعمره ي انگلستان بود. در زمان فتحعلي شاه ناپلئون بناپارت كه در فرانسه حكومت مي كرد. هم انگلستان را مورد حمله قرار داد و هم قصد كرد تا روسيه را تصرف كند و براي فتح هند و دستيابي به منافع انگليس تصميم گرفت تا با ايران روابط دوستانه برقرار كند. روسيه دشمن مشترك ايران و فرانسه بود. فتحعلي شاه كه مي دانست درمقابل روسيه ناتوان است، پيشنهاد دوستي فرانسه را پذيرفت و قراردادي ميان ايران و فرانسه بسته شد كه براساس آن ايران اجازه داد دولت فرانسه هر وقت بخواهد از خاك ايران به سوي هندوستان نيرو بفرستد و فرانسه نيز تعهد كرد كه تجهيزات نظامي به ايران بدهد و ايران را مقابل روسيه ياري كند. اما اندكي بعد، چون ناپلئون با روسيه پيمان دوستي بست، ايران را درمقابل روسيه تنها گذاشت.

روابط با انگلستان:

نااميد شدن فتحعلي شاه فرصتي پيش آورد تا انگلستان نفوذ خود را در ايران افزايش دهد. آن ها به چند دليل خواهان رابطه با ايران بودند:  1- از نفوذ فرانسه و روسيه از راه ايران به هندوستان جلوگيري كنند.  2- مانع حمله ي احتمالي ايران به هندوستان شوند.  3- بازارهاي ايران را دراختيار خود بگيرند. شاه ايران با برقراري ارتباط با انگلستان موافقت كرد و قراردادي به نام عهدنامه ي مفصل ميان دو دولت به امضا رسيد. بر طبق اين قرارداد ايران تعهد كرد كه انگلستان را در حفظ هندوستان ياري دهد و انگلستان نيز پذيرفت كه كمك هاي مالي و نظامي دراختيار ايران قرار دهد. اين قرارداد نتيجه اي براي ايران دربرنداشت.  درحالي كه دو كشور فرانسه و انگليس خواهان برقراري ارتباط با ايران بودند. حمله ي ارتش روسيه به مرزهاي شمالي كشور به مهم ترين مسأله بدل شده بود. دولت روسيه با بهانه كردن تمايل حاكم گرجستان (گرگين خان) به پيوستن به روسيه، شروع به پيشروي در مرزهاي خود با ايران كرد. سرانجام سپاهيان ايران به فرماندهي عباس ميرزا، وليعهد فتحعلي شاه، از مقابله با ارتش روسيه بازماندند و بين دو دولت قرارداد صلحي به نام عهدنامه گلستان امضا شد به موجب اين قرارداد بعضي شهرهاي ايران چون باكو و گنجه به روسيه واگذار شد. شكست از روسيه ايرانيان را خشمگين كرد. چندسال بعد مردم با فتواي جهاد علما و شور و شوق بسيار در پي گرفتن مناطق از دست رفته برآمدند. در اين جنگ ابتدا ايرانيان بعضي مناطق را پس گرفتند اما در اثر سياست هاي نادرست دولت قاجارسپاه ايران شكست خورد. نتيجه ي اين شكست امضاي قرارداد تركمانچاي بود كه براساس آن بخش هاي ديگري از خاك ايران در نواحي ارمنستان و آذربايجان به تصرف روس ها درآمد.